ลักษณะการจัดประเภทของกรรม
พระพุทธโฆษาจารย์ ได้จัดโครงสร้างภาพรวมของกรรม โดยจำแนกกรรมเป็น 3 ประเภท ดังนี้10)
ประเภทที่ 1 กรรมให้ผลตามความหนักเบา มี 4 อย่าง คือ
1)ครุกรรม หรือครุกรรม กรรมหนัก ฝ่ายดีหมายถึง ฌาน วิปัสสนา มรรค ผล ฝ่ายชั่วหมายถึง อนันตริยกรรม 5 คือ ฆ่ามารดา ฆ่าบิดา ฆ่าพระอรหันต์ ทำพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ให้ห้อพระโลหิต ทำสงฆ์ผู้สามัคคีกันให้แตกกัน
2)อาจิณณกรรม หรือพหุลกรรม กรรมทำบ่อยจนเสพคุ้น กรรมที่ทำจนเคยชิน ทำมาก ทำสม่ำเสมอ กรรมนี้จะให้ผลยั่งยืนมาก
3)อาสันนกรรม หรือทาสันนกรรม กรรมใกล้ตายคือ กรรมที่บุคคลทำเมื่อจวนสิ้นชีวิต มีอานุภาพให้บุคคลไปสู่สุคติหรือทุคติได้ ถ้าเขาหน่วงเอากรรมนั้นเป็นอารมณ์เมื่อจวนตาย
4)กตัตตากรรม หรือกตัตตาวาปนกรรม กรรมสักแต่ว่าทำ หมายถึง ทำไปโดยไม่รู้ ไม่ได้เจตนา
ประเภทที่ 2 กรรมให้ผลตามกาล มี 4 อย่าง คือ
1)ทิฏฐธรรมเวทนียกรรม กรรมให้ผลในปัจจุบันชาติ
2)อุปปัชชเวทนียกรรม กรรมให้ผลในชาติหน้า
3)อปรปริยายเวทนียกรรม หรืออปราปรเวทนียกรรม กรรมให้ผลในชาติต่อๆ ไป ให้ผลหลังจากอุปัชชเวทนียกรรม คือ ให้ผลเรื่อยไป สบโอกาสเมื่อใด ให้ผลเมื่อนั้น
4)อโหสิกรรม กรรมเลิกให้ผล หรือไม่ได้โอกาสให้ผล
ประเภทที่ 3 กรรมให้ผลตามหน้าที่ มี 4 อย่าง คือ
1)ชนกกรรม กรรมทำหน้าที่นำไปเกิด หรือส่งให้เกิดในกำเนิดต่างๆ เปรียบเสมือนมารดาของทารก ชนกกรรมนี้เป็นผลของอาจิณณกรรมบ้าง อาสันนกรรมบ้าง
2)อุปัตถัมภกกรรม กรรมทำหน้าที่สนับสนุน หรืออุปถัมภ์ เป็นเสมือนพี่เลี้ยงหรือ นางนม
3)อุปปีฬกกรรม กรรมทำหน้าที่บีบคั้น มีหน้าที่บีบคั้นกรรมดีกรรมชั่วให้เพลาลง
4)อุปฆาตกกรรม หรือ อุปัจเฉทกรรม กรรมทำหน้าที่ตัดรอน มีหน้าที่ตัดรอนกรรมทั้งฝ่ายกุศลและอกุศล
------------------------------------------------------------------------
10) ปรีชา คุณาวุฒิ, พุทธปรัชญาเรื่องกรรมและการให้ผลของกรรม, วิทยานิพนธ์อักษรศาสตรมหาบัณฑิต, จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2521.
MD 408 สมาธิ 8: วิปัสสนากัมมัฏฐาน
