อรรถกถา ธูมการีชาดก
ว่าด้วย เศร้าโศกเพราะได้ใหม่ลืมเก่า
"เพราะเหตุใดกันถึงเป็นเช่นนี้ได้" ในคืนหนึ่ง ณ ห้องบรรทมของพระเจ้าโกศล ขณะที่พระองค์กำลังอยู่บนม้านั่งที่ตั้งอยู่ข้างเตียงของตน "หรือว่าเราจะดูแลทหารไม่ดี" "พระองค์ยังไม่บรรทมหรือพระเจ้าข้า นี้ก็ดึกมากแล้ว" บ่าวรับใช้ที่พึ่งเดินเข้ามาเอ่ยถาม "กี่โมงแล้ว" "ยามสองแล้วเจ้าข้า(เวลาสามทุ่ม)" "อื่ม" พระเจ้าโกศลพยักหน้าก่อนเอ่ย "กลับไปได้แล้วข้าจะนอน"
เช้าวันต่อมา หลังจากพระเจ้าโกศลเสวยพระกระยาหารเสร็จเรียบร้อยแล้ว จึงออกเดินทางไปเข้าเฝ้าพระศาสดา ณ มหาวิหารเชตวัน "นมัสการพระคุณเจ้า กระผมนั้นมีเรื่องที่อยากจะปรึกษาพระองค์ เมื่อวานตัวผมได้นำกองทัพ ที่มีทั้งทหารเดิมและทหารประจำการใหม่ เข้าไปปราบโจรเเถวเขตชายแดนแต่ปรากฏว่า ทุกคนยืนนิ่งไม่ช่วยจับโจร มีเพียงแค่ผมเท่านั้นที่ขี่ม้าออกไปสู้เพียงคนเดียว และสุดท้ายก็พ่ายแพ้กลับมา
ระหว่างทางกลับเมือง ผมพยายามคิดทบทวนเหตุผลต่างๆว่า เป็นเพราะเหตุใดถึงเกิดเหตุการณ์เช่นนี้ เมื่อไม่นานมานี้มีทหารใหม่เข้ามาประจำการ ผมนั้นได้มอบทรัพย์บางส่วนให้แก่ทหารกลุ่มนี้ เรื่องนี้คงทำให้ทหารเก่านั้นน้อยใจ จึงรู้สึกผิดมากๆที่ไม่ให้ความสำคัญต่อบริวารทั้งหมดให้ดี เหตุที่เกิดเมื่อวานทำให้รู้ว่า "เราไม่สามารถทำได้คนเดียว"
"ไม่ใช่ท่านเท่านั้นที่เจอปัญหาแบบนี้เท่านั้น แม้ในอดีตพระราชาหลายพระองค์ก็ประสบปัญหาเช่นเดียวกับท่าน" "เหตุการณ์นั้นเป็นเช่นไรหรือเจ้าข้า"
ในอดีตกาล ในช่วงสมัยพระเจ้าธนญชัย ขึ้นครองราชย์สมบัติ พระโพธิสัตว์ได้ถือกำเนิดในตระกูลปุโรหิตเมื่อเติบโตขึ้น จึงได้รับการศึกษาศิลป์ทุกแขนงจนกระทั่งจบการศึกษาก่อนเดินทางกลับมาที่อินทปัตถนคร ก่อนจะเข้ารับตำแหน่งปุโรหิต เป็นที่ปรึกษาแด่พระราชา แทนบิดาที่ล่วงลับไปแล้ว จนคนทั้งหลายได้ขนานนามท่านว่า วิธูรบัณฑิต
มีเหตุการณ์ครั้งหนึ่งที่เกิดขึ้นกับพระเจ้าธนญชัย คือ มีทหารกลุ่มหนึ่งเดินทางจากเมืองที่อยู่ห่างไกล เพื่อไปทางใต้ซึ่งเมืองของพระองค์นั้นเป็นทางผ่าน จึงขอแวะพักที่เมืองของพระองค์ชั่วคราว ด้วยความที่พระองค์นั้นทรงเห็นว่า ทหารนั้นคือแขกบ้านเเขกเมืองจึงจัดการต้อนรับอย่างดี ไม่ว่าจะเป็นทรัพย์สินเงินทอง ข้าวปลาอาหาร รวมถึงงานเลี้ยงต่างๆ จนทหารของพระองค์นั้นน้อยใจถึงกับออกปาก "พระราชานี้แปลกจริงๆ เราทำงานให้กับพระองค์เกือบทุกอย่าง เอาแต่เลี้ยงดูทหารที่แค่ผ่านมา" "ใช่ ข้าละเบื่อจริงๆ" ทหารอีกนายสำทับคำพูดของเพื่อน "คอยดูนะถ้ายังเป็นแบบนี้ ถ้ามีเหตุการณ์ที่เราต้องทำงานข้าจะไม่ทำ ให้พวกทหารใหม่นั่นทำไปซ้ะ"
วันหนึ่งขณะที่พระเจ้าธนญชัยกำลังประชุมเรื่องต่างๆ มีขุนนางคนหนึ่งเอ่ยขึ้น "พระองค์ตอนนี้เกิดผู้ก่อการร้ายตามชายเเดนสร้างปัญหาให้กับชาวบ้านที่อาศัยอยู่แถวนั้น ทั้งปล้นทรัพย์สินอาหาร ร่วมถึงมีการเผาบ้านของผู้คน จนกระทั่งชาวบ้านทนไม่ไหวร้องเรียน กระหม่อมมา"
เช้าวันต่อมาพระเจ้าธนญชัย นำกองกำลังออกเดินทางไปยังชายเเดนสถานที่มีผู้ก่อการร้ายกบดานอยู่ ณ หมู่บ้านติดชายแดน กองทัพพระราชาประจันหน้ากับกลุ่มโจร "ทหารผู้ทรงเกียรติ์ของข้าจงปราบโจรอย่าให้เหลือแม้แต่คนเดียว" พระเจ้าธนญชัยประกาศก้อง ก่อนชักดาบสีเงินเรียวยาว ควบม้าตะบึงสู่กลุ่มโจรทันที แต่แทนที่ทหารจะควบม้าตามมา กับยืนนิ่งมองดูพระราชาที่มุ่งไปข้างหน้า
และแล้วพระราชาเข้าไปปะทะกับกลุ่มผู้ก่อการร้าย จนสุดท้ายก็แพ้กลุ่มโจรจนหมดรูป ผลก็คือพระราชาทรงปราชัย ขณะที่กำลังเดินทางกลับอินทปัตถนคร พระราชาทรงคิดทบทวนเรื่องที่เกิดขึ้น“เราแพ้เพราะอะไรกัน ก่อนหน้านี้ไม่เคยเป็นแบบนี้ หรือเพราะเรื่องที่เอาใจแต่ทหารใหม่”
ณ ท้องพระโรง "ท่านวิธูร ข้าถามหน่อย" "เรื่องอะไรหรือพระเจ้าข้า" "มีเราคนเดียวหรือที่ดูแลทหารใหม่แล้วแพ้จนหมดรูปเช่นนี้" ไม่ใช่เพียงแต่พระองค์หรอกพระราชาองค์อื่นๆก็เหมือนกัน
"ข้าแต่มหาราช ในกาลก่อนพราหมณ์เลี้ยงแพะคนหนึ่ง ชื่อว่าธูมการี ต้อนแพะฝูงใหญ่ไปที่คอกสร้างไว้ในป่า ก่อไฟให้ควันไล่ยุงให้กับฝูงแพะเพื่ออาศัยนมประทังชีวิต อยู่มาวันหนึ่งธูมการี ดันเห็นชะมดเข้า "สวยจังสีเหมือนทองคำเลย" ก่อนจะดูแลชะมดทั้งอย่างดีโดยไม่คำนึงแพะเลย ธูมการีได้ก่อไฟให้เกิดควันทั้งกลางวันกลางคืนชะมดทั้งหลายถูกยุงรบกวน ได้พากันเข้าไปอาศัยอยู่ในสำนักของพราหมณ์ตลอดฤดูฝน พราหมณ์นั้นเอาใจใส่ชะมดจนไม่เอาใจใส่แพะ กระทั่งหายเข้าป่าไป"
เมื่อยุงในป่าซาลง ชะมดทั้งหลายจึงออกเดินไปสู่ยอดเขา พราหมณ์เห็นชะมดทั้งหลายไปแล้ว แพะก็หายไป ธูมการีซูบผอมมีผิวพรรณซีด เป็นโรคผอมเหลือง จนกระทั่งเสียชีวิต
เรื่องทั้งหมดก็เป็นเช่นนี้ ผู้ใดละเลยลูกน้องของตนยามเมื่อรับคนใหม่เข้ามาโดยไม่คำนึงถึงคนเก่าสุดท้ายพระองค์จะเศร้าเพราะขาดคนที่ซื่อสัตย์ต่อพระองค์ไป
เมื่อพระโพธิสัตว์เอ่ยจบ พระราชารู้สึกทรงเลื่อมใสจากนั้นจึงพระราชทานทรัพย์จำนวนมากแก่พระโพธิสัตว์นั้น จากนั้นพระองค์ก็ทรงดูแลข้าทาสบริวารของตนเป็นอย่างดี
พระศาสดา ครั้นทรงนำพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดกไว้ว่า
พระเจ้าโกรัพยะในครั้งนั้น ได้แก่ พระอานนท์ ในบัดนี้
พราหมณ์ธูมการี ได้แก่ พระเจ้าปเสนทิโกศล
ส่วนวิธูรบัณฑิต ได้แก่ เราตถาคต ฉะนี้แล
