สาเหตุที่ตรัสชาดก พระทศพลเมื่อประทับ ณ วิหารเชตวัน กาลนั้นทรงสดับข่าวว่าพระเทวทัตกำลังพยายามเพื่อปลงพระชนม์พระโลกนาถ พระองค์จึงตรัสแก่ภิกษุว่า แม้ในกาลก่อน พระเทวทัตก็เคยพยายามแล้วเหมือนกัน แล้วทรงนำเรื่องในอดีตมาสาธกดังต่อไปนี้..
ในอดีต มีลิงตัวหนึ่งมีพละกำลังมาก เที่ยวกระโดดข้ามเกาะกลางน้ำไปหาผลไม้ในป่าอีกฟากพอตกเย็นก็กระโดดกลับมา เย็นวันหนึ่งลิงหยุดยืนอยู่ริมน้ำสำรวจดูสภาพการณ์ เห็นว่าวันนี้ไม่ปกติเพราะแผ่นหินผิดปกติ แผ่นหินสูงขึ้น! วันนี้น้ำไม่ลงและไม่ขึ้น แต่หินกลับงอกขึ้น! ลิงคิดไปพลางมองไปที่หินพลางจนแน่ใจว่า มีจระเข้นอนคอยจับตนอยู่บนหินอย่างแน่นอน จึงกล่าวไปว่า..
"ท่านหิน! .. ท่านหิน! ...ท่านหิน! .." ลิงถามอยู่สามครั้ง
"..." จระเข้นิ่ง ไม่ตอบ
"ท่านหิน! เป็นอะไรไปรึ วันนี้จึงไม่ตอบรับข้าพเจ้าเลย" ลิงถามจระเข้คิดว่า วันก่อนๆ หินนี้คงจะตอบรับลิงนี้เป็นแน่ จึงลองตอบลิงไปว่า..
"อะไรรึ ท่านลิง!"
"เฮ้ย! เจ้าเป็นใคร! มานอนที่นี่ต้องการอะไร" ลิงถามจระเข้จระเข้เสียรู้ ตอบกลับไปว่า..
"เราคือจระเข้! มารอกินหัวใจเจ้า!"
ลิงไม่เห็นหนทางอื่นที่จะกลับสู่ที่อยู่ได้ หากคิดจะอยู่ฝังนี้ต่อไป ลูกเมียก็รออยู่อย่างห่วงหาลิงจึงตั้งใจจะข้ามฝังไปในวันนี้ให้ได้ แล้วข่มใจสู้คิดอุบายได้อย่างหนึ่ง กล่าวว่า..
"จระเข้สหายรัก! เอาล่ะ เราจะตัดใจ สะร่างกายนี้กระโดดไปหาท่าน ท่านอ้าปากคอยงับเราให้ดีก็แล้วกัน"
จระเข้ไม่รอช้ารีบอ้าปากรอ ลิงยิ่งไม่รอช้ารีบกระโดดไปรวดเร็วปานสายฟ้า จระเข้อ้าปากตาปิดอยู่ แม้เตรียมงับเต็มที่แต่ไม่รู้จะงับตอนไหนดี ลิงจึงเหยียบหัวจระเข้กระโดดข้ามฝังไปอย่างสบาย จระเข้งับลมกินอากาศ รีบลืมตาขึ้นเกิดอัศจรรย์ใจ เพราะไม่เคยเห็นลิงกล้าหาญอย่างนี้มาก่อน ทั้งเสียดาย ทั้งเลื่อมใสอุทานออกมาว่า..
"ท่านลิง! ในโลกนี้ใครมีคุณธรรม 4 อย่างก็จะครอบงำข่มขี่ศัตรูได้เหมือนอย่างท่าน 4 ข้อนี้ชะรอยจะมีในใจท่านครบทุกอย่างแล้วกระมัง ท่านมีสัจจะ ท่านบอกเราว่าจะมาหาข้าพเจ้าก็มาจริงๆมิได้โกหกเราเลย ต่อมาท่านก็มีวิจารณญาณรู้ว่าพอท่านกระโดดมาตาเราก็ปิด ท่านมีปัญญาดีแท้จากนั้นท่านก็มีความเพียรไม่ย่อท้อที่จะลุยมาหาเรา ถึงคราวต้องสละชีวิตก็ตัดใจทำได้ เราจับท่านไม่ได้เป็นผิดที่เราเอง" อุทานจบก็มุดลงน้ำทันที
ประชุมชาดก
พระทศพลทรงประชุมชาดกว่า จระเข้ครั้งนั้นมาเป็นพระเทวทัต นางจระเข้มาเป็นนางจิญจมาณวิกาส่วนวานรได้มาเป็นตถาคตแลจากชาดกเรื่องนี้ ลิงกล้าสู้จึงไม่สูญเสียโอกาสที่จะได้กลับไปหาครอบครัว เพราะเมื่อกล้าสู้จึงกล้าคิดหาอุบาย ถ้ากลัวตายเสียก่อนก็คิดแต่จะไม่ข้ามแม่น้ำท่าเดียว ยิ่งไม่ยอมคิดหาวิธีการข้ามไปต้องสูญเสียโอกาสที่ดีไป
"นิสัยหยัดสู้, ชอบลุย, กล้าเผชิญภัย, ไม่กลัวลำบาก, ไม่กลัวตาย และไม่ชอบอยู่สบายรอความอับเฉา" จึงนับเป็นนิสัยในวิถีนักสร้างบารมีที่นับเนื่องเข้าในวิริยบารมี
-----------------------------------------------
SB 405 ชาดก วิถีนักสร้างบารมี
กลุ่มวิชาพุทธวิธีในการพัฒนานิสัย
